Παράρτημα:Ουσιαστικά (αρχαία ελληνικά)/1

Αυτή η σελίδα είναι ακόμη υπό κατασκευή

Παράρτημα:Γραμματική (αρχαία ελληνικά) » Παράρτημα:Ουσιαστικά » 1η κλίση :: 2η κλίση :: 3η κλίση :: ανώμαλα

1η κλίση

Κατηγορία:Ουσιαστικά 1ης κλίσης (αρχαία ελληνικά)

• Είναι αρσενικά ή θηλυκά με χαρακτηριστικό τους το άλφα στην κατάληξη (σε -ας, σε -α). Γι' αυτό λέγεται και Α-κλίση. Αλλά και καταλήξεις -ης, -η (δείτε την #Ετυμολογία των καταλήξεων)
• Κατηγορίες: #ασυναίρετα, «#συνῃρημένα»
• μπορεί να είναι οξύτονα/περισπώμενα, παροξύτονα/προπερισπώμενα ή προπαροξύτονα

Πηγές

• §211 First declension Smyth, Herbert Weir. 1920. A Greek Grammar for Colleges
• Ancient Greek nouns #First declension στην αγγλική Βικιπαίδεια
• πρώτη κλίση Οικονόμου, Μιχ. (χ.χ.) Γραμματική της αρχαίας ελληνικής Γυμνασίου-Λυκείου

Ασυναίρετα

Πίνακας καταλήξεων 1ης κλίσης

	αρσενικό ενικός		θηλυκό ενικός				πληθυντικοί	δυϊκοί
ον.	-ᾱς	-ης	-ᾱ	-ᾰ !!	-ᾰ *	-η	-αι	-ᾱ
γεν.	-ου	-ου	-ᾱς	-ᾱς	-ης	-ης	-ῶν	-αιν
δοτ.	-ᾳ	-ῃ	-ᾳ	-ᾳ	-ῃ	-ῃ	-αις	-αιν
αιτ.	-ᾱν	-ην	-ᾱν	-ᾰν	-ᾰν	-ην	-ᾱς	-ᾱ
κλ.	-ᾱ	-η (ή-ᾰ)!!	-ᾱ	-ᾰ	-ᾰ	-η	-αι	-ᾱ

Γκρίζα στήλη: μη καθαρό άλφα, όπως γλῶσσα
Παραδείγματα: νεανίας, ταμίας - Ἀτρείδης, Κρονίδης, πολίτης^!! - ποιητής^!!, βουλευτής^!! - στρατιά, φρουρά - χώρα, σφαῖρα^!!, πολιτεία, σοφία, γλῶσσα, Μοῦσα - τράπεζα, μάχαιρα - νύμφη, τιμή

en:Appendix:Ancient Greek declension tables/first

Γενικοί κανόνες 1ης κλίσης

• οι καταλήξεις του πληθυντικού/δυϊκού είναι ίδιες και για τα αρσενικά και για τα θηλυκά
• η γενική πληθυντικού είναι πάντοτε περισπώμενη (-ῶν) Εξαίρεση: οἱ ἐτησίαι, τῶν ἐτησίων (του σπάνιου ὁ ἐτησίας)
• όπου υπάρχει -ᾱς, είναι πάντα μακρό
• το άλφα της αιτιατικής και κλητικής του ενικού έχει την ίδια ποσότητα (προσωδία) με της ονομαστικής ενικού

Παρατηρήσεις

Το τελικό άλφα στα θηλυκά

• Καθαρό α της 1ης κλίσης έχουμ όταν πριν από την κατάληξη -α υπάρχει φωνήεν (ή δίφθογγος) ή ρο. Είναι μακρόχρονο και διατηρεί το α σε όλες τις πτώσεις. Στα λατινικά λέγεται a purum.

  Κατηγορία:χώρα

  • !!Εξαιρέσεις: καθαρό άλφα που όμως είναι βραχύ:

    α) όλα τα προπαροξύτονα, όπως ἀλήθειᾰ, Χαιρώνειᾰ, γέφυρᾰ, ...

    β) Υποκατηγορία:σφαῖρα: τα δισύλλαβα γαῖᾰ, γραῖᾰ, μαῖᾰ, μυῖᾰ και με -ρα τα μοῖρᾰ, πεῖρᾰ, πρῷρᾰ, σπεῖρᾰ, σφαῖρᾰ, σφῦρᾰ. Aν το καθαρό άλφα ήταν μακρό, δεν θα έπαιρναν περισπωμένη!

• Το μη καθαρό α της 1ης κλίσης: αν πριν από την κατάληξη -α υπάρχει σύμφωνο εκτός από το ρο. Είναι βραχύχρονο και στη γενική και δοτική του ενικού τρέπεται σε ⟨η⟩

  Κατηγορία:γλῶσσα

Για την κλητική αρσενικών της 1ης κλίσης σε -ης:

• !! κατάληξη -ᾰ αντί για -η, στην κλητική των -ης
  • α) όσα λήγουν σε -τής, -της, όπως
    • οξύτονα: ὦ δικαστά!
    • παροξύτονα: ὦ πολῖτα! !!Εξαίρεση τονισμού: ὦ δέσποτα!
  • β) τα εθνικά: ὦ Πέρσᾰ, ὦ Σκύθᾰ
  • γ) τα σύνθετα (με δεύτερο συνθετικό από ρήμα) σε -άρχης, -μέτρης, -πώλης, -τρίβης, -ώνης

Ετυμολογία των καταλήξεων

Οι καταλήξεις της 1ης κλίσης είναι «φαινομενικές». Προήλθαν από συγχώνευση του χαρακτήρα του θέματος + κατάληξη. Όπως

ονομαστική ενικού:	ὁ ταμίας	< θέμα ταμιᾱ-	+ -ς
αιτιατική πληθυντικού:	τοὺς ταμίας	< θέμα ταμιᾱ-	+ -νς (Κανόνας #νσ αποβολής του νι)
γενική πληθυντικού:	τῶν ταμιῶν	< θέμα ταμιᾱ- (ταμιά-)	+ -ων

Γιατί υπάρχουν και καταλήξεις σε ήτα, αφού βρισκόμαστε στην Α-κλίση;

• Είναι μια μακριά ιστορία. Έχει να κάνει με την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο ειδών καταλήξεων. Επιπλέον, τα άλφα έγιναν ήτα στην ιωνική διάλεκτο. Κατόπιν ξαναέγιναν άλφα στην αττική, αλλά όχι όλα! (Χρειάζεται επεξεργασία)

Συνηρημένα

...

Πίνακες

α

θηλυκά σε -α οξύτονα

• Υπάρχουν και περισπώμενα; Ναι, αλλά είναι #συνηρημένα, γι' αυτό άλλωστε παίρνουν περισπωμένη. Δείτε το #μνάα>μνᾶ

Κατηγορία:στρατιά 20 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 25 λέξεις

↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   στρᾰτια- ονομαστική ἡ στρατιᾱ́ αἱ στρατιαί       γενική τῆς στρατιᾶς τῶν στρατιῶν       δοτική τῇ στρατιᾷ ταῖς στρατιαῖς     αιτιατική τὴν στρατιᾱ́ν τὰς στρατιᾱ́ς      κλητική ὦ! στρατιᾱ́ στρατιαί   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  στρατιᾱ́ γεν-δοτ τοῖν  στρατιαῖν

θηλυκά σε -α παροξύτονα

Όπου το «καθαρό α» (που ακολουθεί το ρο ή φωνήεντα) είναι κανονικά μακρό. Αλλά δείτε και τις !!εξαιρέσεις στις #Παρατηρήσεις
Το «μη καθαρό α» είναι βραχύ, και μετατρέπεται σε η στη γενική και δοτική του ενικού.

Κατηγορία:χώρα 36 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 42 λέξεις  Καθαρό α (μακρό) μετά από ρο ή φωνήεν.	Υποκατηγορία:σοφία 224 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις - 240 λέξεις  Ειδικότερα: καθαρό α (μακρό) μετά από δίχρονο φωνήεν Η ονομαστική πληθυντικού οξύνεται.
↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   ονομαστική ἡ χώρᾱ αἱ χῶραι       γενική τῆς χώρᾱς τῶν χωρῶν       δοτική τῇ χώρᾳ ταῖς χώραις     αιτιατική τὴν χώρᾱν τὰς χώρᾱς      κλητική ὦ! χώρᾱ χῶραι   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  χώρᾱ γεν-δοτ τοῖν  χώραιν	↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   ονομαστική ἡ σοφίᾱ αἱ σοφίαι       γενική τῆς σοφίᾱς τῶν σοφιῶν       δοτική τῇ σοφίᾳ ταῖς σοφίαις     αιτιατική τὴν σοφίᾱν τὰς σοφίᾱς      κλητική ὦ! σοφίᾱ σοφίαι   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  σοφίᾱ γεν-δοτ τοῖν  σοφίαιν Το δίχρονο φωνήεν της παραλήγουσας είναι βραχύ.
Υποκατηγορία:σφαῖρα (εξαιρέσεις) 11 λέξεις  !! Εξαίρεση: 10 παροξύτονες λέξεις με καθαρό α που όμως είναι βραχύ αντί μακρό. Βραχύ είναι και σε όλες τις προπαροξύτονες λέξεις (όπως γέφυρα)	Κατηγορία:γλῶσσα 11 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις - 15 λέξεις  Μη καθαρό α (βραχύ). Μετατρέπεται σε -η. Έτσι κλίνονται και οι θηλυκές μετοχές σε -οῦσα (οὖσα, θηλυκό του ὤν, η ἐπιοῦσα, θηλυκό του ἐπιών)
↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   ονομαστική ἡ σφαῖρᾰ αἱ σφαῖραι       γενική τῆς σφαίρᾱς τῶν σφαιρῶν       δοτική τῇ σφαίρᾳ ταῖς σφαίραις     αιτιατική τὴν σφαῖρᾰν τὰς σφαίρᾱς      κλητική ὦ! σφαῖρᾰ σφαῖραι   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  σφαῖρᾱ γεν-δοτ τοῖν  σφαίραιν Εδώ, το καθαρό α (που ακολουθεί το ρ ή φωνήεν) δεν είναι μακρό, αλλά κατ' εξαίρεσιν, βραχύ.	↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   ονομαστική ἡ γλῶσσᾰ αἱ γλῶσσαι       γενική τῆς γλώσσης τῶν γλωσσῶν       δοτική τῇ γλώσσῃ ταῖς γλώσσαις     αιτιατική τὴν γλῶσσᾰν τὰς γλώσσᾱς      κλητική ὦ! γλῶσσᾰ γλῶσσαι   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  γλώσσᾱ γεν-δοτ τοῖν  γλώσσαιν

θηλυκά σε -α προπαροξύτονα

...

θηλυκά σε -α περισπώμενα συνηρημένα

• -άα > ᾶ

Κατηγορία:μνᾶ 1 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 3 λέξεις

↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   μναα- ονομαστική ἡ μνᾶ αἱ μναῖ       γενική τῆς μνᾶς τῶν μνῶν       δοτική τῇ μνᾷ ταῖς μναῖς     αιτιατική τὴν μνᾶν τὰς μνᾶς      κλητική ὦ! μνᾶ μναῖ   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  μνᾶ γεν-δοτ τοῖν  μναῖν

αρσενικά σε -ας παροξύτονα

Όπως νεανίας, ταμίας. Κατάληξη, σε -ῐᾱς

Κατηγορία:νεανίας

8 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 10 λέξεις

↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   νεᾱνῐᾱ- ονομαστική ὁ νεανίᾱς οἱ νεανίαι       γενική τοῦ νεανίου τῶν νεανιῶν       δοτική τῷ νεανίᾳ τοῖς νεανίαις     αιτιατική τὸν νεανίᾱν τοὺς νεανίᾱς      κλητική ὦ! νεανίᾱ νεανίαι   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  νεανίᾱ γεν-δοτ τοῖν  νεανίαιν Το φωνήεν της παραλήγουσας είναι βραχύ.

Ποια είναι τα -ας παροξύτονα αρσενικά με βραχεία παραλήγουσα? Πρώτα πρώτα, όσα έχουν βραχύ φωνήεν στην παραλήγουσα. Αλλά δεν είναι πολλά που να είναι και πρωτόκλιτα όπως τα σε -βόας όπως βαρυβόας δεν έχουμε σε -έας → αυτά είναι από -εύς και είναι τριτόκλιτα... Άρα, μας μένουν οι δίχρονες παραλήγουσες. Πρέπει να ξέρουμε αν τα δίχρονα φωνήεντά τους είναι βραχέα ή μακρά. όλα τα -ίας έχουν βραχύ το γιώτα, γι' αυτό έχουμε «οἱ νεανίαι» οξεία. (Θυμηθείτε ότι το εντελώς τελικό ⟨αι⟩ και ⟨οι⟩ λογαριάζεται για βραχύ στους κλιτικούς τύπους). -ύας με ύψιλον βραχύ: ο μανδύας - οἱ μανδύαι με οξεία. -άδας (Χρειάζεται επεξεργασία) καιάδας - ? Και ποια έχουν μακρά παραλήγουσα'? Όσα έχουν φωνήεντα μακρά ή διφθόγγους, όπως τα σε -θήρας, οἱ -θῆραι όπως το οἰνοθήρας. Με περισπωμένη, διότι «μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται», όπως έλεγαν και οι παλιοί. τῶν -ῶν - Όπως όλα τα πρωτόκλιτα, τονίζει με περισπωμένη τη γενική πληθυντικού -ῶν !! Εξαίρεση: γενική πληθυντικού -ίων στο: οἱ ἐτησίαι - τῶν ἐτησίων (πληθυντικός του σπάνιου ελληνιστικού ενικού: ὁ ἐτησίας)

αρσενικά σε -ᾶς περισπώμενα

για τους συντάκτες: {{grc-κλίση-'Λουκᾶς'}}

※νέα ελληνικά:
όπως «ψαράς»
όπως «Παλαμάς»

Μια νέα, ελληνιστική κλίση!

Κατηγορία:Λουκᾶς   2 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 2 λέξεις

ελληνιστική κοινή ↓ πτώσεις       ενικός       ονομαστική ὁ Λουκᾶς       γενική τοῦ Λουκᾶ       δοτική τῷ Λουκᾷ     αιτιατική τὸν Λουκᾶν      κλητική ὦ! Λουκᾶ

Πρωτόκλιτα αρσενικά της ελληνιστικής κοινής συνήθως ξενικής, λατινικής προέλευσης ονόματα επαγγελμάτων, όπως λαχανᾶς, σαπουλανᾶς, σχοινᾶς, φακινᾶς, μαχαιρᾶς, ὑαλᾶς, στροβιλᾶς Συχνά, κύρια ονόματα όπως Λουκᾶς, Θωμᾶς, Νουμᾶς, Ἀρτεμᾶς, Φωκᾶς, Ἀχιλλᾶς Δεν μαρτυρείται πληθυντικός, παρά μόνον πολύ αργότερα. Θα τα συναντήσουμε στα μεσαιωνικά ελληνικά και στα νέα ελληνικά (ουσιαστικά και επώνυμα) Δείτε πώς τα σχολιάζει ο γραμματικός του 2ου αιώνα, Αίλιος Ηρωδιανός

η

...

θηλυκά σε -η οξύτονα

Κατηγορία:τιμή 68 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 82 λέξεις

↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   ονομαστική ἡ τιμή αἱ τιμαί       γενική τῆς τιμῆς τῶν τιμῶν       δοτική τῇ τιμῇ ταῖς τιμαῖς     αιτιατική τὴν τιμήν τὰς τιμᾱ́ς      κλητική ὦ! τιμή τιμαί   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  τιμᾱ́ γεν-δοτ τοῖν  τιμαῖν

αρσενικά σε -ης οξύτονα

Κατηγορία:ποιητής 30 λέξεις.  Συνολικά, μαζί με ιδιαίτερες κλίσεις: 30 λέξεις

↓ πτώσεις       ενικός         πληθυντικός   ονομαστική ὁ ποιητής οἱ ποιηταί       γενική τοῦ ποιητοῦ τῶν ποιητῶν       δοτική τῷ ποιητῇ τοῖς ποιηταῖς     αιτιατική τὸν ποιητήν τοὺς ποιητᾱ́ς      κλητική ὦ! ποιητᾰ́ ποιηταί   δυϊκός ονομ-αιτ-κλ τὼ  ποιητᾱ́ γεν-δοτ τοῖν  ποιηταῖν