Παράρτημα:Ουσιαστικά (νέα ελληνικά)

Γλώσσα: Νέα ελληνικά » Παράρτημα:Γραμματική » Παράρτημα:Ουσιαστικά » αρσενικά :: θηλυκά :: ουδέτερα :: κοινού γένους :: ανώμαλα :: επώνυμα :: πίνακας


για τους συντάκτες: όλα τα Πρότυπα κλίσης
από το Module:el-nouns-decl/functions

Κατηγορία:Ουσιαστικά κατά την κλίση (νέα ελληνικά)

Το ουσιαστικό επεξεργασία

Το ουσιαστικό όνομα είναι μέρος του λόγου που αναφέρεται

Όλες οι Κατηγορίες: Κατηγορία:Ουσιαστικά κατά την κλίση (νέα ελληνικά).
Σημείωση: Ο Τομέας των νέων ελληνικών στο Βικιλεξικό καλύπτει την περίοδο από το 1700 έως σήμερα. Παρ' όλ' αυτά, τα κλιτικά παραδείγματα αφορούν μόνο τη νεοελληνική κοινή. Περιλαμβάνονται και μερικοί τύποι λόγιοι ή της δημοτικής που είναι σε αρκετά συχνή χρήση έως και την αρχή του 21ου αιώνα. Τύποι προηγούμενων αιώνων, διαλεκτικοί, τοπικοί, της καθαρεύουσας, σχολιάζονται χωριστά στα λήμματά τους.

Πηγές επεξεργασία

Λαμβάνοντας υπ' όψιν τις αλλαγές που έγιναν στις δεκαετίες μετά τη σύνταξή τους:

Είδη επεξεργασία

Τα ουσιαστικά μπορεί να είναι

  1. κύρια ονόματα
    ή κοινά (αλλιώς, προσηγορικά)
  2. συγκεκριμένα ή αφηρημένα
  3. περιληπτικά (ο λαός, η εργατιά, το φοιτηταριό)
  4. μετρήσιμα ή μη μετρήσιμα

Όταν ακούμε μια λέξη που είναι ουσιαστικό, αμέσως μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον τονισμό, την κατάληξη. Συνήθως γνωρίζουμε και το γένος.
Μελετάμε τα ουσιαστικά χωρίζοντάς τα:
Κατά γένος: αρσενικά, θηλυκά, ουδέτερα. Το φυσικό, βιολογικό γένος δεν συμπίπτει πάντα με το γραμματικό. (To κορίτσι είναι βέβαια θηλυκό, αλλά το γραμματικό γένος είναι ουδέτερο.) Μερικά είναι κοινού γένους (αρσενικού και θηλυκού).

Κατά τον τονισμό: οξύτονα (τονίζονται στη λήγουσα), παροξύτονα (τονίζονται στην παραλήγουσα) και προπαροξύτονα (τονίζονται στην προπαραλήγουσα)
Κατά την κατάληξή τους: το χαρακτηριστικό της φωνήεν. Σε -α, ή ας, σε -η ή ης, κ.λπ.
Κατά τον αριθμό συλλαβών στις διάφορες πτώσεις: ισοσύλλαβα, ανισοσύλλαβα.

Τα ανισοσύλλαβα έχουν δύο θέματα. Μπορεί να υπάρχουν:
  • στον πληθυντικό
    ο ψαράς: ψαρ-, ψαραδ-
    ο μπαλωματής: μπαλωματ-, μπαλωματηδ-
  • ή/και στη γενική ενικού
    το όνομα: ονομ-, ονοματ-

Πίνακας επεξεργασία

Παράρτημα:Ουσιαστικά - Πίνακας κλίσεων αλφαβητικά, για όλα τα γένη.

Παρατηρήσεις επεξεργασία

Αριθμός επεξεργασία

Στο Βικιλεξικό ακολουθούνται οι σημειώσεις της #Γραμματικής «Τριανταφυλλίδη» του 1941.

Πολύ λίγα ουσιαστικά δεν έχουν ποτέ και κατά κανένα τρόπο έναν από τους δύο αριθμούς. Κάποια, έχουν αριθμό με σημασία που δεν έχει πολύ νόημα ή είναι ποιητικός όπως «τα χάη» του Βάρναλη και του Καρυωτάκη. Είναι σε αχρησία, αλλά στη γραμματική, μπορεί να σχηματιστεί και ο άλλος αριθμός.


Κανονικά σχηματίζουν πληθυντικό

  • Τα ονόματα, επώνυμα, τοπωνύμια και άλλα κύρια ονόματα, έχουν τον πληθυντικό τους (Η Μαρία - οι Μαρίες, το Παρίσι - τα ένδοξα Παρίσια)
    1. διότι ενδέχεται να μην είναι μοναδικά, ή αναφέρονται τιμητικά
      ※  Ασφαλώς δε δούλεψαν μάταια ούτε οι πρωτοπόροι του δημοτικισμού ‑Σοφιανοί, Σολωμοί, Ψυχάρηδες- ούτε όσοι με το λογοτεχνικό‑τους ταλέντο εκαλλιέργησαν και οδήγησαν σε περιωπή το δημοτικό‑μας λόγο ‑Παλαμάδες, Σικελιανοί, Καζαντζάκηδες, για να μείνομε στους κορυφαίους- […] Ας είναι σήμερα τιμημένοι οι πρωτοπόροι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού: Δελμούζοι, Γληνοί, Τριανταφυλλίδηδες και όσοι ακολούθησαν τα χνάρια‑τους.
      Εμμανουήλ Κριαράς, «Νέο γλωσσικό ξεκίνημα» στο Άρθρα και σημειώματα ενός δημοτικιστή, σελ.21 greek‑language.gr
    2. και σε υποθετικές φράσεις όπως: «διχάστηκε η πόλη της Λαμίας στις εκλογές, αλλά και οι δυο Λαμίες, δεξιά κι αριστερή, συμφωνούν σ' ένα πράγμα ...»
  • Στον προφορικά λόγο, μερικά μέταλλα, χημικά στοιχεία (όπως ασήμι, υδρογόνο)   η χημική ένωση έχει δύο υδρογόνα ή έχουν διαφορετική σημασία στον πληθυντικό (ασήμια)
  • Kλάδοι επιστημών που πλέον υπάρχουν σε διάφορες εκδοχές:
    σε φράσεις όπως: «όλες οι ιατρικές, και η κλασική, και η ολιστική, και η ομοιοπαθητική, αντιμετωπίζουν...»
    υπάρχουν δύο χημείες: η οργανική και η ανόργανη
  • Αφηρημένα ή περιληπτικά ουσιαστικά σε ιδιαίτερο ύφος λόγου:
    άσε τις ευγένεις! (ειρωνικό ύφος)
    έχω κάτι πείνες! - Δε θέλω βιασύνες! Να προσέχεις τι γράφεις. (επιτατική ή μεγεθυντική σημασία)
    Τι ζέστες είναι αυτές, Μάρτη μήνα! (για δυσάρεστο ή ενοχλητικό πράγμα)

Συνήθως στον ενικό, αλλά έχουν πληθυντικό
Στον ενικό, δηλαδή, «συνήθως στον ενικό», ή έχουν ιδιαίτερη σημασία στον ενικό, αλλά γραμματικά, μπορεί να σχηματιστεί και ο πληθυντικός.


Μόνο στον ενικό, χωρίς πληθυντικό. Ο λατινικός όρος: singularia tantum

Συνήθως στον πληθυντικό
Στον πληθυντικό, δηλαδή «συνήθως στον πληθυντικό», ή έχουν ιδιαίτερη σημασία στον πληθυντικό, αλλά γραμματικά, μπορεί να σχηματιστεί και ο ενικός.


Μόνο στον πληθυντικό, χωρίς ενικό. Ο λατινικός όρος: pluralia tantum

Γενική επεξεργασία

Πηγές: Ο Τριανταφυλλίδης συζητά με λεπτομέρεια τη δυσκολία που υπάρχει πολλές φορές στα νέα ελληνικά για το σχηματισμό της γενικής πτώσης, ιδιαίτερα στον πληθυντικό.

Γενική ενικού

Παρατηρήσεις:
  • Οι προθέσεις που άλλοτε έπαιρναν γενική συντάσσονται μ' αιτιατική (από, αντί, για, με κλπ.)
  • Άλλοτε, στη θέση της γενικής μπαίνει η ονομαστική (ένα ποτήρι νερό)

Γενική πληθυντικού
Αρκετά ουσιαστικά στα νέα ελληνικά

  1. Μπορούν να σχηματίσουν γενική πληθυντικού, αλλά είναι δύσχρηστη. Πολλές φορές, επειδή η σημασία σε όλον τον πληθυντικό δεν έχει νόημα (δείτε #Αριθμός)
    Κατηγορία:Ουσιαστικά με δύσχρηστη γενική πληθυντικού (νέα ελληνικά)
  2. Άλλα, αποφεύγουν τελείως τη γενική πληθυντικού. Οι αιτίες μπορεί να είναι πολλές. Ίσως θεωρείται κακόηχη. Άλλοτε, θαρρείς και τα ουσιαστικά είναι αναποφάσιστα πώς να τονίσουν τη γενική πληθυντικού: θα μετακινήσουν τον τόνο; θα κρατήσουν σταθερό τον τόνο; θα τονίσουν τη λήγουσα;
    Κατηγορία:Ουσιαστικά χωρίς γενική πληθυντικού (νέα ελληνικά)
    • Προτιμούν να τη σχηματίζουν με την πρόθεση από + αιτιατική (από τα παιδάκια)
    • Ή καταφεύγουν σε παράλληλες μορφές ή ανισοσύλλαβους τύπους:
      ο κάβουρας, των...; των καβουριών από το καβούρι
      ο λεβέντης, των...-ών; των λεβέντηδων
      ο πεθερός, των πεθερών - θηλυκό: η πεθερά, των... πεθεράδων, ώστε να μην ομωνυμούν το αρσενικό και το θηλυκό.
    • Ή αντικαθιστούν με περίφραση
      π.χ. για το αρρώστια: το πλήθος των αρρωστιών τον κατέβαλεοι πολλές αρρώστιες τον κατέβαλαν
    • Τα αναποφάσιστα: '-ων; ή -'ων;; ή -ών;;;

Δοτική επεξεργασία

Η δοτική δεν υπάρχει στους κλιτικούς πίνακες των νέων ελληνικών. Θα τη βρείτε στους πίνακες κλίσης της καθαρεύουσας, στις κλίσεις των αρχαίων ελληνικών.
Οι λέξεις που έχουν επιβιώσει σε παγιωμένες εκφράσεις και είναι σε χρήση στην κοινή νεοελληνική αναφέρονται στις παρατηρήσεις. (παράδειγμα: «ονόματι» στο όνομα) και σχολιάζονται στις σελίδες των λημμάτων.

Κατηγορία:Όροι με δοτική (νέα ελληνικά)

Βιβλιογραφία:

  • Βαλεοντής, Κώστας (2018) Δοτικές της καθομιλουμένης. Έκδοση:21η. Διαθέσιμο pdf @eleto.gr

Μετακίνηση τόνου σε ουσιαστικοποιημένα επεξεργασία

Πολυτυπία και εναλλασσόμενοι τύποι σε κλιτικούς τύπους ουσιαστικοποιημένων μορφών επιθέτων και μετοχών όπως

ο κατηγορούμενος, του κατηγορούμενου, του κατηγορουμένου
η κατηγορούμενη, η κατηγορουμένη
ο προϊστάμενος, του προϊστάμενου, του προϊσταμένου
η προϊσταμένη, αλλά η προϊστάμενη αρχή, οι προϊστάμενες αλλά και από αρκετούς ομιλητές: οι προϊσταμένες για τις νοσηλεύτριες
η μέγιστη, η μεγίστη, οι μέγιστες

Οι κανόνες - οι ομιλητές
Υπάρχει ασάφεια στη διατύπωση κανόνων για το σχηματισμό του πληθυντικού και της γενικής ενικού (για τη νεοελληνική κοινή).
Γενική προσέγγιση:

  • ο σταθερός τόνος σε όλες τις πτώσεις, συνηθίζεται στην κλίση επιθέτων, μετοχών
  • η μετακίνηση του τόνου, κληρονομημένη από την καθαρεύουσα και τα αρχαία ελληνικά, διατηρείται στα ουσιαστικοποιημένα

Παρ' όλ' αυτά, οι ομιλητές εναλλάσσουν τύπους από τα δύο μέρη λόγου συνειδητά ή ασυνείδητα με την επίδραση

  • της συχνότητας εμφάνισης μιας μορφής σε τυποποποιημένες εκφράσεις (όπως οι συνισταμένες στα μαθηματικά)
  • τον επίσημο ή ανεπίσημο χαρακτήρα της συγκεκριμένης έννοιας ή του περικειμένου
  • το προσωπικό ύφος

Βιβλιογραφία

  • ⌘ Κατσούδα, Γεωργία (2009) pdf "Ο σχηματισμός του πληθυντικού αριθμού των μετοχών ηγουμένη, εφαπτομένη, προϊσταμένη, συνισταμένη, υφισταμένη: συμπεράσματα και εφαρμογές", στο Selected Papers from the 18th ISTAL, σελ.457‑465

Αρσενικά επεξεργασία

Παράρτημα:Ουσιαστικά αρσενικά: Περιεχόμενα (δείτε και Παράρτημα:Κλίση επωνύμων)
οξύτονα παροξύτονα προπαροξύτονα
1. -ας
ψαράς-ψαράδες αγώνας-αγώνες, αγώνων
γαλαξίας-γαλαξίες, γαλαξιών
ρήγας-ρηγάδες
αμφορέας-αμφορείς
Αντρέας-Αντρέηδες
& γυαλάκιας, αέρας, πατέρας, κανάγιας, Γρίβας
βαρύμαγκας, -ες, -ων
φύλακας-φύλακες, φυλάκων
τραγόπαπας, -άδες
Μπούκουρας-Μπουκουραίοι
τσέλιγκας-ες-άδες
2. -ες
καφές-καφέδες κόντες-κόντηδες
3. -ης
ποιητής-ποιητές
επιτελής-επιτελείς
καθηγητής, -ές, -άδες
Περικλής, -είς, -ήδες
πραματευτής-άδες
μπαλωματής, -ήδες
Σαρρής, -ήδες, -αίοι
ναύτης-ναύτες
αφέντης, -ες, -άδες
λαχειοπώλης, -ες, -ηδες
ράφτης, -ες, -ηδες, -άδες
μανάβης, -ηδες
νοικοκύρης, -ηδες, -αίοι
τσοπάνης, -ηδες, -αραίοι
πρύτανης-πρυτάνεις
Μπότσαρης-Μποτσαραίοι
κοτζάμπασης, -ηδες
μπουλούκμπασης, -ήδες
φούρναρης, -ηδες, -αίοι
4. -ις ρίψασπις-ιδος αρχαιόκλιτα
5. -ος
ναός-ναέ!-ναοί
Δημητρός-Δημητρό!
δρόμος-δρόμοι, δρόμε!
μούτσος-μούτσοι, μούτσε!/μούτσο!
υπνάκος-υπνάκοι, υπνάκο!
καμαρότος-καμαρότοι, καμαρότο!/καμαρότε!
Γιώργος, -ηδες
Σαρακατσάνος, -οι, -αίοι
καπετάνιος, -ιοι, -αίοι
αντίλαλος-αντίλαλου
+ χοντράνθρωπος
άνθρωπος-ανθρώπου
+ όροφος, δάσκαλος
καρδινάλιος-αλίου-άλιοιυ
Παπαδόπουλος, -οι, -αίοι
6. -ου
7. -ους
8. με -ω- αρχαιοπρεπή
9. από τα αρχαία
10. ανώμαλα αρσενικά
Σημείωση: Ο αριθμός λημμάτων σε κάθε Κατηγορία είναι ενδεικτικός. Οι επεξεργασίες είναι πάντα σε εξέλιξη.

Θηλυκά επεξεργασία

Παράρτημα:Ουσιαστικά θηλυκά: Περιεχόμενα
οξύτονα παροξύτονα προπαροξύτονα
1. -α
καρδιά-καρδιές-καρδιών
μαμά-μαμάδες
γιαγιά, -ές, -άδες
ελπίδα-ελπίδες-ελπίδων
σοφία-σοφίες-σοφιών
νότα (νοτών)
πείνα (ών)
κακοπάθια-κακοπαθιές
ιδιαιτέρα-ιδιαίτερες-ιδιαιτέρων
μάνα, -ες, -άδες
αρθρίτιδα '-ες, '-ων
πέστροφα, -ες, -?
θάλασσα-θάλασσες-θαλασσών
σάλπιγγα-σάλπιγγες-σαλπίγγων
2. -ας (Δείτε Κοινού γένους)
3. -η
ψυχή-ψυχές-ψυχών
αδερφή, -ές, -άδες
νίκη-νίκες-νικών
σκόνη (σκονών), ζέστη (ών)
ερωμένη-ερωμένες-ερωμένων
κατηγορουμένη, -ούμενες, -ουμένων
λύση-λύσης/εως-λύσεις-λύσεων
νύφη, -ες, -άδες
ασημόσκονη-ασημόσκονες-ασημόσκονων
ρίγανη-ρίγανες-Χ
διανοούμενη-ούμενες-ουμένων
δύναμη-ης/-εως-δυνάμεις-δυνάμεων
παγκοσμιοποίηση-ης-εις-εων
4. -ης (Δείτε Κοινού γένους)
5. -ις συνεργάτις & άλλα αρχαιόκλιτα
6. -ος
οδός-οδοί-οδών
Χιος
διχοτόμος-διχοτόμοι-διχοτόμων
& νόσος-νόσοι-νόσων
άμπελος-άμπελοι-αμπέλων
ήπειρος
διάμετρος-διάμετροι/διάμετρες
πανσέληνος-έληνοι-έληνων\-ελήνων
7. -ου όπως αλεπού-αλεπούδες
8. -υ ξενικά Βίκυ
9. -υς όπως δρυς, ισχύς
10. -ω, ως, ωρ
Ρηνιώ-Ρηνιώς-_
ηχώ-ηχούς-_
τρελέγκω-τρελέγκως-τρελέγκες
αιδώς-αιδούς-_ άλως-άλω-_
βασιλομήτωρ-ορος-ορες
11. από τα αρχαία
12. ανώμαλα θηλυκά
Σημείωση: Ο αριθμός λημμάτων σε κάθε Κατηγορία είναι ενδεικτικός. Οι επεξεργασίες είναι πάντα σε εξέλιξη.

Ουδέτερα επεξεργασία

Ουσιαστικά: ουδέτερα: Περιεχόμενα
οξύτονα παροξύτονα προπαροξύτονα
1. -α
κύμα-κύματος όνομα-ονόματος
2. -ας, αρ (αρχαιόκλιτα)
3. -ες
αιλουροειδές-αιλουροειδή ιδεώδες-ιδεώδη
4. -ι
παιδί-παιδιού, παιδιά τραγούδι-τραγουδιού, τραγούδια
μίλι-μιλίου, μίλια
παιδάκι-_, παιδάκια
τσάι-τσαγιού, τσάγια
-λόι-λοϊού, -λόια
φίλντισι-φιλντισιού
5. -ν (αρχαιόκλιτα)
εμβαδόν-εμβαδού
παρόν-παρόντος
μέλλον-μέλλοντος
6. -ο
βουνό-βουνού πεύκο-πεύκου σίδερο-σίδερου
πρόσωπο-προσώπου/πρόσωπου
βούτυρο-βούτυρου/ων/βουτύρου/ων
δέσιμο-δεσίματος
7. -ος
γεγονός-γεγονότος δάσος-δάσους, δάση, δασών
άνθος-άνθους, ανθέων, άνθη
έδαφος-εδάφους, εδάφη
8. -υ
οξύ-οξέος βράδυ-ομάδα -υ
και αρχαιόκλιτα
ήμισυ-ημίσεων, ημίσεα
9. -ως
καθεστώς-καθεστώτος
φως-φωτός φώτα
αεριόφως-αεριόφωτος
10. από τα αρχαία
11. ανώμαλα
Σημείωση: Ο αριθμός λημμάτων σε κάθε Κατηγορία είναι ενδεικτικός. Οι επεξεργασίες είναι πάντα σε εξέλιξη.

Κοινού γένους επεξεργασία

Παράρτημα:Ουσιαστικά (νέα ελληνικά)/κοινού γένους


Ουσιαστικά: Κοινού γένους: Περιεχόμενα - Πηγές
οξύτονα παροξύτονα προπαροξύτονα
1. -ας κοινού γένους
ταμίας-ταμίες
κηδεμόνας-κηδεμόνες
συγγραφέας-συγγραφείς
επιστήμονας-επιστήμονες
2. -ης κοινού γένους
κριτής-κριτές
συγγενής-συγγενείς
βουλευτής-ές-άδες
λιμενάρχης-λιμενάρχες
πρέσβης-πρέσβεις
πρύτανης-πρυτάνεις
3. -ις κοινού γένους από τα αρχαία
4. -ος κοινού γένους
γιατρός-γιατροί
ζωγράφος-ζωγράφοι ιμπρεσάριος-ιμπρεσάριοι
κάτοχος-κάτοχοι
μέτοχος-μέτοχοι
κάτοικος-κάτοικοι
βιομήχανος-βιομήχανοι
5. -ου κοινού γένους (Επώνυμα)
6. -ων, -ωρ κοινού γένους
είρων-είρωνες
εμπειρογνώμων-εμπειρογνώμονες
διδάκτωρ-διδάκτορες
7. από τα αρχαία
8. ανώμαλα
Σημείωση: Ο αριθμός λημμάτων σε κάθε Κατηγορία είναι ενδεικτικός. Οι επεξεργασίες είναι πάντα σε εξέλιξη.

Επώνυμα επεξεργασία

Παράρτημα:Ουσιαστικά (νέα ελληνικά)/επώνυμα

Ουσιαστικά: Επώνυμα: Περιεχόμενα - Εισαγωγή - πηγές
οξύτονα παροξύτονα προπαροξύτονα
1. -ας
Παλαμάς-Παλαμάδες Πετρούνιας-Πετρούνιες, Πετρουνιέηδες
Κούγιας-Κούγιες, Κουγέηδες
Σίνας-Σίνες-αίοι
Δούκας-Δούκες, Δούκηδες, Δουκαίοι
Δουρίδας-Δουρίδηδες
Γρίβας-Γρίβηδες, Γριβαίοι
Μπούκουρας-Μπουκουραίοι
2. -ες & -εύς
Τσελεμεντές-Τσελεμεντέδες
Κεραμεύς-του Κεραμέως
Δαπόντες-Δαπόντηδες
Δέδες-Δεδαίοι
3. -ης
Ραγκαβής-Ραγκαβήδες
Σαρρής-Σαρρήδες, Σαρραίοι
Βαμβακάρης-Βαμβακάρηδες & Χατζιδάκις
Αγγελίδης-ίδη, -ίδου-Αγγελίδηδες
Μαυρογένης-η, -ους-Μαυρογένηδες
Κωλοκοτρόνης-ηδες, -αίοι
Μπότσαρης-Μποτσαραίοι
4. -ος : -ος άκλιτα και:
Σολωμός-Σολωμοί Τσέλιος-Τσέλιοι-Τσέλιο!
Παλαιολόγος-Παλαιολόγοι-Παλαιολόγε!
Μαυροκορδάτος-Μαυροκορδάτοι, Μαυροκορδάτε!/Μαυροκορδάτο!
Δημητράκος-Δημητράκοι-Δημητράκο!
Τρεχάτος-Τρεχάτοι-Τρεχάτο!(ε!)
Χατζηγιώργος-Χατζηγιώργηδες
Γιάμαλος-Γιάμαλοι
Φρόνιμος-Φρόνιμοι
Μάντζαρος-Μάντζαροι
Παπαδόπουλος-Παπαδόπουλοι, -αίοι
5. -ου άκλιτα και:
  Σαρόγλου-Σαρόγλοι, -αίοι
Σταύρου-Σταυραίοι
Δημητρίου-Δημητραίοιι
Ανδρέου-Ανδρέηδες
Οικονόμου-Οικονόμηδες, -αίοι
Καμπούρογλου-Καμπούρογλοι, -αίοι
6. -ους
7. -ων
  Κοντολέων-Κοντολέοντες  
8. -ως
Σημείωση: Ο αριθμός λημμάτων σε κάθε Κατηγορία είναι ενδεικτικός. Οι επεξεργασίες είναι πάντα σε εξέλιξη.

Ανώμαλα επεξεργασία

Παράρτημα:Ουσιαστικά (νέα ελληνικά)/ανώμαλα

Άκλιτα
Ιδιόκλιτα
Ετερογενή, διπλόκλιτα
Διγενή
Διπλόμορφα
Διπλοκατάληκτα
Ελλειπτικά